Bij de dertiende Klassieke Olympiade Grieks, in het schooljaar 2024-2025, stond de roman Callirhoe van Chariton op het programma. Dit is waarschijnlijk de oudste van vijf bewaard gebleven Griekse romans. Lange tijd werden deze romans beschouwd als tweederangs literatuur en weggezet als een soort deeltjes uit de Boeketreeks; sinds enkele decennia is er meer waardering gekomen voor deze romans, die niet alleen prettige lectuur bieden maar door allerlei literaire verwijzingen ook ingebed zijn in de “hogere” literatuur.

In Callirhoe wordt het verhaal verteld van een jongen en een meisje uit Syracuse, aan het eind van de vijfde eeuw voor Christus. Callirhoe is een beeldschoon meisje, Chaereas een al even knappe jongen. Ze worden verliefd en trouwen. Maar daar blijft het niet bij: Callirhoe wordt ontvoerd door zeerovers en als slavin verkocht. Van Chaereas wordt aangenomen dat hij dood is, en Callirhoe trouwt opnieuw. Na vele problemen van allerlei aard te hebben overwonnen wordt het liefdespaar uiteindelijk toch weer herenigd: eind goed, al goed.

In de eerste ronde, waaraan verspreid over het hele land 242 leerlingen deelnamen, moesten de deelnemers 21 vragen van grammaticale, inhoudelijke en cultuurhistorische aard beantwoorden over een passage uit het eerste boek van Callirhoe. In deze passage wordt beschreven hoe hevig verliefd Chaereas en Callirhoe op elkaar geworden zijn. Chaereas hoort van zijn ouders dat Callirhoe’s vader nooit toestemming zal geven voor een huwelijk, omdat er veel rijkere en voornamere jongemannen zijn die met haar willen trouwen. Hij kwijnt weg van liefdesverdriet en al zijn vrienden hebben medelijden met hem.

Op grond van de door de docenten toegestuurde scores werden 54 leerlingen geselecteerd voor de tweede ronde. Van deze 54 leerlingen waren er om uiteenlopende redenen 19 niet aanwezig bij het afnemen van de tweede ronde. Voor de tweede ronde hebben de leerlingen een passage uit het vijfde boek van Callirhoe bestudeerd. Hierin wordt de rechtszaak beschreven waarin Dionysius, de tweede echtgenoot van Callirhoe, het opneemt tegen Mithridates, een vriend van de door Dionysius doodgewaande Chaereas. Dionysius stelt dat Mithridates op valse gronden probeert Callirhoe van hem los te weken. In werkelijkheid verdedigt Mithridates de belangen van Chaereas. Nadat Dionysius en Mithridates hun pleidooien hebben gehouden, voert Mithridates tot ieders verbijstering de springlevende Chaereas ten tonele.

De kandidaten voor de tweede ronde hebben op 13 januari 2025 in het Cygnusgymnasium te Amsterdam 27 vragen en opdrachten over de tekst gemaakt en daarnaast een creatieve opdracht geschreven. Bij de creatieve opdracht konden ze kiezen uit twee thema’s. Het eerste was het schrijven van een betoog over de vraag wie van de twee er nu als de wettige echtgenoot van Callirhoe beschouwd moest worden: de eerste echtgenoot, Chaereas, of de tweede echtgenoot, Dionysius. Bij de tweede opdracht moesten de leerlingen zich inleven in het personage van Callirhoe en haar gevoelens beschrijven op het moment dat ze de ook door haar doodgewaande Chaereas weer in levenden lijve voor zich zag.

Uiteindelijk werden op grond van het totaal van deze tweede ronde drie kandidaten uitgenodigd voor de finale. Deze kon weer plaatsvinden in het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden, waar zij werden ondervraagd door twee universitaire docenten, Leanne Jansen en Remco Regtuit, beiden verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hun verslag volgt hieronder.

Voor de finale moesten de deelnemers een passage voorbereiden uit het eind van Charitons verhaal over Callirhoe en Chaereas. Chaereas heeft net, als commandant van de Egyptische vloot, een overwinning behaald in een zeeslag tussen de Egyptenaren en de Perzen. Bij die zeeslag worden veel mensen gevangengenomen en wordt veel buit veroverd. Een van de gevangenen blijkt Callirhoe te zijn. Zij weigert aanvankelijk met de overwinnaars mee te gaan. Chaereas krijgt dan de opdracht haar alsnog mee te krijgen. Hij gaat naar haar toe zonder dat hij weet wie ze is. Maar als hij een paar woorden heeft gezegd, wordt hij direct door Callirhoe herkend. Ze vliegen elkaar om de hals en gebruiken de nacht om elkaar te vertellen wat er allemaal is gebeurd. Twee geliefden, die elkaar na lange tijd weer in de armen sluiten ... dit verhaal roept direct het beeld op van Odysseus die na twintig jaar herenigd wordt met zijn vrouw Penelope. De laatste woorden van de te bestuderen tekst zijn dan ook niet voor niets een letterlijk citaat uit de Odyssee: "blij bereikten ze de plek van hun oude bed" (boek 23, 296).

De drie kandidaten waren uitstekend voorbereid. De gesprekken verliepen dan ook zeer plezierig. Vragen over de schrijver van de tekst, over de context van de passage en van de wereld waarin het verhaal zich afspeelt, leverden geen problemen op. De kandidaten werd ook gevraagd om een stukje Grieks hardop voor te lezen; een opdracht die helemaal niet makkelijk is en veel zegt over iemands begrip van de tekst.

De bestudeerde passage was te lang om helemaal te bespreken in het half uur dat voor iedere kandidaat was uitgetrokken. Daarom hebben we eerst een paar grammaticale, stilistische en inhoudelijke vragen gesteld over één alinea, zonder die te laten vertalen. Daarna volgde het laatste deel van de tekst, dat de kandidaten eerst moesten vertalen. Ook daarbij viel weer op hoe goed de kandidaten zich hadden voorbereid. Ze vertaalden vlot en voor het grootste deel foutloos. Complimenten voor deze prestatie! Bij het gesprek over deze passage kregen de kandidaten opnieuw grammaticale, stilistische en inhoudelijke vragen. En opnieuw ... zelfs een moeilijke vraag over woordvolgorde in het Grieks werd goed beantwoord. Het half uur werd afgesloten met een stukje onbekend Grieks, in dit geval de passage uit de Odyssee waaruit ook de laatste regel van de tekst afkomstig was. Homerisch Grieks valt niet mee als je Attisch Grieks gewend bent, maar ook hier lieten de kandidaten zien dat ze niet voor niets finalisten zijn: opvallende verschijnselen van het Grieks (bijvoorbeeld andere uitgangen) werden moeiteloos genoemd. Deze bijzondere prestaties maakten het werk voor de jury weliswaar leuk, maar ook moeilijk. Waar we eigenlijk de drie kandidaten een eerste prijs zouden willen geven, moest er toch een onderscheid worden gemaakt.

Christiaan Tjong Tjin Tai (Gymnasium Haganum, Den Haag) leidde de passage in met een terzake samenvatting van de achtergrond. Christiaan gaf rustig en bedachtzaam antwoord op de vragen die wij stelden. In het vertalen kwam hij al zoekende op de juiste weergave. Bij het vertalen van de slotpassage maakte hij af en toe een foutje, maar meestal corrigeerde hij zichzelf direct. Ook de vragen over die tekst gingen goed. Christiaan kende de context van de Odyssee-passage en kwam met interessante observaties over het Grieks. De jury heeft hem de derde prijs toegekend.

Het verschil tussen de overige twee kandidaten was zo mogelijk nog kleiner. Amber Vanlerberghe (Johan de Witt-gymnasium, Dordrecht) gaf een heldere en gepassioneerde uitleg van het toch zeer ingewikkelde plot van Chaireas en Callirhoe. Ze maakte ook indruk met het voorlezen van het Grieks omdat ze goede intonatie aanbracht. De vragen over de eerste passage gingen goed. Het vertalen ging als een trein en Amber beantwoordde alle vragen op een natuurlijke en didactische manier. Ze analyseerde de Odysseepassage heel zorgvuldig, door verbanden te leggen met woorden die ze van elders kende. De jury heeft haar de tweede prijs toegekend.

Luuk van Mierlo (Gemeentelijk Gymnasium, Hilversum) was de laatste kandidaat. Op het eerste gezicht leek er weinig verschil met de voorgaande kandidaten. Luuk gaf een heldere samenvatting van de context en kon ook de vragen over de eerste passage makkelijk beantwoorden. Het lezen van het Grieks vond hij een uitdaging, en met zijn vertaling van de slotpassage maakte hij vooral veel indruk. Ook hij wist de Odyssee-passage goed te plaatsen en las met plezier en kundigheid de regels die we hem voorlegden. De jury heeft Luuk de eerste plaats toegekend omdat hij op één punt veel indruk maakte, dat gold voor eigenlijk alle onderdelen van het gesprek. Luuk vertaalt niet alleen, maar hij geeft tegelijk commentaar bij zijn eigen vertaling, waardoor hij steeds laat zien waarom hij voor een bepaalde interpretatie kiest. Ook was hij uitzonderlijk kritisch ten opzichte van de aantekeningen bij de tekst, die hij soms maar ‘kort door de bocht’ vond. Deze kritische houding bezorgde hem de prijsbeker.

Het organisatiecomité feliciteert de kandidaten van harte met het behaalde resultaat en dankt de beide juryleden voor hun zeer gewaardeerde inzet en de wijze waarop zij de finale vorm hebben gegeven.

In de dertiende Klassieke Olympiade stonden voor Latijn de Heroides van Ovidius centraal. De Heroides is een verzameling fictieve brieven van (meestal) vrouwen uit de mythologie.

In de eerste ronde, die op de eigen school werd afgenomen, kregen de leerlingen een passage uit de brief van Hero aan Leander voorgelegd. Zij zijn stevig verliefd, maar ze mogen elkaar niet openlijk ontmoeten. En dan worden zij ook nog gescheiden door een zeestraat. Nu wil Leander best ’s nachts naar haar toe zwemmen, maar soms is de zee te woest. Dan stuurt hij haar een brief en antwoordt Hero hem. In deze passage beklaagt Hero zich, omdat zij in tegenstelling tot Leander geen andere activiteiten kan ontplooien dan wachten en stil liefhebben.
Over deze tekst werden 21 vragen gesteld, voor een groot deel meerkeuze, van grammaticale, inhoudelijke en cultuurhistorische aard. Het aantal deelnemers was helaas aanzienlijk lager dan vorig jaar (312 tegen 567); wel was de gemiddelde score met 56% iets hoger.

Op basis van de ingezonden scores werden van de 312 deelnemers er 56 uitgenodigd voor de tweede ronde. Voor deze ronde lazen de leerlingen een aantal passages uit de brief van Leander aan Hero, waarin hij uitlegt dat hij vanwege de sterke wind en het onrustige water niet naar haar toe kan zwemmen en ook hoe erg hij dat betreurt. Ook beschrijft hij een eerdere zwemtocht met al zijn gedachten daarbij.

De tweede ronde werd centraal afgenomen in het Cygnusgymnasium in Amsterdam. Helaas moesten, zoals elk jaar, om allerlei redenen een aantal leerlingen afzeggen, zodat uiteindelijk 46 leerlingen daadwerkelijk deelnamen. Dankzij de sponsoring van Examnet.nl werd deze ronde digitaal afgenomen. In het eerste deel kregen de kandidaten vragen te beantwoorden over enkele delen van het pensum. Tekstbegrip, inhoud, stijl, grammatica en culturele achtergronden kwamen daarbij aan bod.

In één van de creatieve opdrachten moesten de leerlingen zich voorstellen dat Hero en Leander konden beschikken over de moderne app-mogelijkheden en een app-conversatie tussen beide geliefden schrijven. Bij de andere opdracht die leerlingen konden kiezen, moesten zij vanuit een ander personage uit de Griekse/Romeinse mythologie, net als Ovidius, een brief schrijven en daarbij de gebeurtenissen in de mythe vanuit de ogen van dat personage belichten.

Uiteindelijk werden op grond van het totaal van deze tweede ronde drie kandidaten uitgenodigd voor de finale. Deze kon weer plaatsvinden in het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden, waar zij werden ondervraagd door twee universitaire docenten, Lidewij van Gils van de Universiteit van Amsterdam en Christoph Pieper van de Universiteit Leiden. Hun verslag volgt hieronder.

Ook dit jaar heeft de jury weer met drie geweldig voorbereide en enorm getalenteerde finalisten mogen spreken. Het finalepensum was de brief van Hero aan Leander uit Ovidius' Heroides. We vroegen alle finalisten als eerste om het einde van het pensum te vertalen (verzen 165-180) en enkele regels metrisch voor te lezen. Daarna hebben we met hen grammaticale, syntactische, inhoudelijke en interpretatieve vragen behandeld zoals: zijn Paris en Jason in deze brief positieve voorbeelden? Wat precies wil Hero met de brief bereiken? Vind je een interpretatie van deze brief vanuit een genderperspectief overtuigend? Ten slotte hebben we hen nog een stuk ongeziene tekst voorgelegd (het begin van de brief van Penelope aan Odysseus, eveneens uit de Heroides) en gevraagd deze te vertalen.

De derde plaats van de Olympiade Latijn van 2025 is voor Nadir Luijten van het Barlaeus Gymnasium te Amsterdam. Nadir had zich goed voorbereid en kon praktisch foutloos onze vragen beantwoorden. Daarbij viel op dat hij de tekst op een hoog niveau kon interpreteren en dat hij goed in staat was om de rol van de mythologische voorbeelden uit te leggen. Zijn geschokte reactie dat iemand deze brief feministisch kon noemen gaf ook blijk van een duidelijke eigen visie op deze tekst. Uit de ongeziene vertaling bleek ook dat hij een terechte finalist was dit jaar.

De tweede plaats is dit jaar voor Christiaan Tjong Tjin Tai van het Haganum Gymnasium in Den Haag. Christiaan liet zien hoe verbluffend snel en foutloos hij kan voorvertalen met perfect begrip van de Latijnse grammatica en ook metrisch heeft hij correct de tekst voorgelezen. Hij was bovendien in staat om een aantal stijlfiguren aan te wijzen en de brief van Hero te vergelijken met die van Leander uit de tweede ronde van de Olympiade. Het ongeziene stuk Latijn kon hij ook foutloos vertalen met slechts een lichte aarzeling bij een notoir verwarrend woord.

De eerste plaats haalde Luuk van Mierlo van het Gemeentelijke Gymnasium in Hilversum. Bij hem spatte de passie ervan af. Tijdens het vertalen gaf hij eigenlijk aan de juryleden een college over de inhoud en de grammatica van de tekst – bijna al onze vragen werden al beantwoord zonder dat we ze hoefden te stellen. Bij de interpretatie kon hij enorm snel schakelen en met groot invoelingsvermogen antwoorden. De ongeziene vertaling ging vlekkeloos en snel en liet ook zien hoe Luuk zich een Latijnse tekst meteen eigen maakt en niet alleen over de vertaling, maar meteen ook over de interpretatie van de tekst nadenkt. Een waardige winnaar!

Het organisatiecomité feliciteert de kandidaten van harte met het behaalde resultaat en dankt de beide juryleden voor hun zeer gewaardeerde inzet en de wijze waarop zij de finale vorm hebben gegeven.

Opgave en inzendingen 
Evenals in vorige jaren was ook voor de Klassieke Olympiaden-editie 2024-2025 gekozen voor een minder bekende Latijnse tekst. Na de Middeleeuwse en antieke uitstapjes van de twee vorige keren was de auteur nu weer iemand uit een meer vertrouwde tijd. De vertaalopgave betrof een passage uit het epos Argonautica van Valerius Flaccus, een dichter uit de Flavische periode (hij overleed rond het jaar 90). 

De opgave bestond uit een dertigtal regels uit boek 2, waarin de godin Venus haar best doet om Fama op te hitsen tegen de vrouwen van Lemnos, die vervolgens hun mannen vermoorden, als zij terugkeren uit de oorlog. Een tekst waarin dus een vrouwelijke god een andere vrouwelijke figuur aanspoort om vrouwen aan te zetten tot moord. 

Geen vrolijk stemmende passage, ook al blijft de eigenlijke moordpartij erbuiten. Het ligt voor de hand dat de antieke dichter ervoor kiest om heftige emoties in zijn tekst uit te beelden, en van de vertalers mag worden verwacht dat hun teksten navenant ‘knetteren’. Dat is, bij alle moeilijkheden die het Latijn al biedt, geen gemakkelijke opgave.

De vertaalcommissie heeft dit jaar drie inzendingen geselecteerd om, in geanoni- miseerde vorm, aan de vertaaljury Latijn voor te leggen. Dit jaar zijn er evenals vorige keren geen aparte categorieën voor classici en niet-classici. De jury heeft op dit punt dus geen verschil kunnen maken.

Genomineerden
De drie genomineerden leverden allen een complete en correcte vertaling, maar toch ook met grote onderlinge verschillen.

Tina van de Vreede koos voor een weergave die globaal de versregels van het origineel volgt (47 regels voor 39 Latijnse verzen), maar zonder een metrisch patroon. Dat geeft de vertaling op het eerste gezicht een proza-achtige kleur. Maar bij de lectuur vallen geregeld fraaie en pakkende wendingen op: 

"en ongeduldig vloog ze uit zichzelf al aan, praatjes al paraat, oren al gespitst’ ‘wanneer je tettert van / duizend trompetten’ ‘roodgeschramde wangen."

Een hoogtepunt zijn de volgende twee, klankrijke regels (voor regel 156 en het merendeel van 157):

"Jij weet hoe vurig wij als volk zijn; voeg daaraan toe dat wat van vaderskant woedt in het bloed van de Dahis."

Pierre de Groote koos eveneens voor een niet-metrische tekst die eveneens globaal de versregels volgt (41 regels). De weergave per vers is wel duidelijk langer dan bij de eerste kandidaat. De twee zojuist geciteerde regels luiden hier:

"Je weet dat onze sekse hitsig is; voeg daar nog aan toe dat de bloeddorstige Dahae al van oudsher tekeer gaan als wilde beesten (...)."

De vaak lange regels, die (ondanks een kleine letter) meestal niet passen op de breedte van een A4 bladzijde, passen vragen om gerichte aandacht en moeite van de lezer.

Bij Tom Ingelbrecht heeft het eindresultaat een duidelijk metrische vorm. Naar het goede voorbeeld van Vergilius- en Ovidius-vertaalster M. d’Hane-Scheltema viel de keuze hier op jambische zevenvoeters. Dat levert nog steeds relatief lange versregels op (een gangbare Nederlandse metrische versregel meet vijf of hooguit zes jamben), maar het geeft de vertaling in ieder geval meteen een duidelijk merkbare poëtische status. De vorm werkt ook inhoudelijk goed:

"zet alle huizen op hun kop, zoals wanneer je oorlog verkondigt en vertelsels brengt van duizenden klaroenen, van bendes in de velden en gebries van drommen paarden."

"Je weet hoe onze sekse licht ontvlambaar is en daarbij is bloeddorst eigen aan de Thrakiërs (...)."

Oordeel
De drie voorgedragen vertalingen hebben allemaal een loffelijke poging gedaan om het pittige Latijn van Valerius Flaccus weer te geven in goed Nederlands. Tina van de Vreede en Pierre de Groote hebben daarbij afgezien van een duidelijke poëtische vormgeving, en hadden daarmee automatisch meer mogelijkheden voor een inhoudelijk adequate weergave. Daarvan heeft vooral Tina van de Vreede merkbaar geprofiteerd door in de vertaling geregeld wendingen op te nemen die de lezer treffen en overtuigen.

Het uitgangspunt om Latijnse verzen in principe 'een op een' weer te geven (dus per Latijns vers een eenheid in het Nederlands) vindt de jury weliswaar begrijpelijk, maar het doet volgens haar op zichzelf genomen, dus zonder een bijkomend metrisch patroon, niet genoeg recht aan de poëtische kracht van het origineel. Niettemin wil de vertaaljury Latijn Tina van de Vreede voordragen voor een eervolle vermelding voor de wedstrijd Latijn.

Tom Ingelbrecht bood een goed lopende metrische vertaling, die ook nog eens overtuigt door woordkeuze, syntaxis en een meer dan eens opzwepend ritme. Met veel plezier draagt de vertaaljury Latijn daarom Tom Ingelbrecht voor als winnaar van de 1e prijs.

De jury dankt alle inzenders en hoopt dat de Klassieke Olympiaden ook in de toekomst zullen blijven bestaan. De sterk toegenomen mogelijkheden van KI (AI) vragen daarbij wel om aanpassingen in de praktische opzet.

Hieronder volgt de winnende vertaling:

Precies zo'n meid zoekt de godin dus voor haar list en misdaad. 
Ze speurt haar op, maar Fama ziet haar eerst en komt spontaan al, 
vol ongeduld. Ze neemt een houding aan en spitst haar oren.
Maar Venus hitst haar nog meer op en zegt haar deze woorden: 
"Vooruit, vlieg uit, meid, spoed je naar het zee-omspoelde Lemnos, 
zet alle huizen op hun kop, zoals wanneer je oorlog
verkondigt en vertelsels brengt van duizenden klaroenen, 
van bendes in de velden en gebries van drommen paarden.
Zeg dat hun mannen terug zijn, rot verslaafd aan lust en luxe, 
met Thrakische maίtresses om met hen het bed te delen.
Ga zo van start en laat hun wrok en woede alle vrouwen o
pzwepen: eens zover kom ik snel zelf en neem de leiding."
Dus Fama gaat en lustig strijkt ze in het midden van de stad neer. 
Vooreerst belaagt ze Eurynome, vlakbij in het huis van Codrus,
waar het meisje, ziek van zorgen, smetteloos haar bruidsbed rein houdt 
en wachtend op haar man haar dienstmeisjes met weefwerk afbeult.
Zij tellen naast haar bed de dagen van de lange oorlog 
en lenigen haar slapeloosheid met hun vele weven.
Ιη tranen, met gekrabde wangen, in Neaera's kleren,
zei de godin: 'Ίk wou, zus, dat ik jou dit niet moest melden 
en dat de zee eerst onze mannen en ons leed wegspoelde, 
want ah, de man die jij als echtgenote zo gediend hebt, 
naar wie jij met je tranen en gebeden zo hard hunkert,
is nu verliefd op een slavin, is slaaf van vuige hartstocht.
Ze zijn op komst, een vrouw uit Thrakie sluipt al naar jouw bruidsbed, 
jouw mindere in schoonheid, vaardigheid en reputatie,
maar hij wil niet de schitterende dochter van Doryclus, 
maar een barbaarse vrouw, getatoeeerd aan kin en handen.
Misschien vind jij voor deze ramp straks in een ander huwelijk
wat troost, en kiest een tweede thuis met een veel betere toekomst, 
maar dat jouw kroost een moeder mist, gedoemd tot een maίtresse, 
dat maakt me ziek. Ik zie haar al vals loeren naar de stakkers,
een gif doorheen hun eten doen, iets dodelijks in hun drankjes.
Je weet hoe onze sekse licht ontvlambaar is en daarbij
is bloeddorst eigen aan de Thrakiers. Straks staat die vrouw hier, 
gehard door ijs en beestenmelk. Ook ik word straks verstoten,
zegt men, een vrouw in strepen, van haar wagen afgetrokken,
bezet mijn huwelijksbed." Ze zwijgt en eindigt haar gejammer 
en laat de ander zo vol angst, in zorg en tranen achter.

(Tom Ingelbrecht)

De opgave 
De vertaalopgave Grieks was dit jaar een tekst van Philostratos de jongere uit de tijd van de zogenaamde Tweede Sofistiek, een tijd waarin auteurs en redenaars zich uitputten in verbale en retorische virtuositeit. Deze tekst maakt deel uit van de Imagines, een soort literaire schilderijententoonstelling bestaande uit een serie beschrijvingen van (fictieve of bestaande?) schilderijen, een genre dat men ekfrasis noemt. Het zijn vaak stijloefeningen, waarbij het erop aankomt een beschrijving te bieden die zo beeldend is, dat de lezer of toehoorder het schilderij echt vóór zich kan zien. In de te vertalen tekst doet Philostratos zijn best dat te bereiken met een schilderij van Orpheus, de mythische zanger die zelfs dieren en bomen weet te betoveren.

De procedure en het eindoordeel 
Aan de jury was de lastige taak een keuze te maken uit de twee vertalingen die door de voorselectie waren gekomen: Die van Renee Muskens en Marije Derksen. Globaal gesproken ontlopen die elkaar niet veel in leesbaarheid, grammaticale correctheid en stijlniveau, hoewel Marije Derksen soms kiest voor een ietwat "stijve" weergave (bijvoorbeeld: "die de gewoonte hebben te…" in plaats van simpel "die altijd…"). 
Om tot een eindoordeel te komen heeft de jury de vertalingen in detail gescreend en van plusjes en minnetjes voorzien, respectievelijk voor geslaagde vertaalvondsten en voor oplossingen die naar haar oordeel minder fraai zijn. Aan de hand van de rekensom die dat opleverde komt de jury tot het eindoordeel dat de nipte winnaar van de vertaalprijs Grieks 2025 vertaling is: Renee Muskens. 

Iets over de beide vertalingen samen 
Beide vertalers maken zo nu en dan nogal vrij gebruik van de bij de tekst gevoegde aantekeningen. Dat getuigt van creativiteit en wordt door de jury dan ook positief geduid, tenzij het tot een foutieve interpretatie zou leiden, maar dat heeft de jury niet kunnen constateren. Integendeel: op één punt hebben de beide vertalers juist terecht een ander koers gevolgd dan hun door de aantekening werd gewezen. De vertaling van de litotes μὴ ἀργῶς (ἴδῃς) door "(kijkt u) met volle aandacht (naar…)" (Marije Derksen) en "(je moet) niet vlug-vlug (kijken)" (Renee Muskens) mag dan qua woordkeus wat overtrokken zijn, maar in elk geval wordt hier uitgegaan van de juiste betekenis van ἀργός, namelijk ‘laks, nonchalant’.

Mooi vindt de jury ook dat een alliteratie als κραγέτην κολοιὸν bij beide vertalers terugkomt in de woorden "krassende kraai" of "krijsende kauw". Ook voor het behoud van woordspelingen hebben de vertalers allebei hun best gedaan. In de verzuchting over Orpheus’ lot sluit Philostratos zijn verhaal af door een ringcompositie via een subtiele woordverwijzing, waarbij τις ἀλογία (r. 23) correspondeert met τὰ μὴ μετέχοντα λόγου (r. 1). Dit lijkt ook de vertalers niet ontgaan te zijn. Marije Derksen vertaalt ἀλογία met "iets onbeschrijfelijks", wat inhoudelijk prima correspondeert met zijn/haar vertaling van λόγου als "woord". Renee Muskens spreekt in r. 1 (naar de mening van de jury overigens juister) van "niet met rede begiftigd" en kiest, wellicht daarom, in r. 23 voor het inhoudelijk corresponderende begrip "een ongerijmdheid" (overigens een abstractum dat volgens de jury minder geschikt is als onderwerp bij "gaat overkomen"; passender zou misschien geweest zijn "iets ongerijmds").

In beide vertalingen is het ook gelukt in de slotzin van de tekst de beeldspraak in ἐκμελής recht te doen, waardoor we als lezers in de muzikale sfeer van Orpheus blijven: Renee Muskens vertaalt "een verkeerde snaar raken", Marije Derksen "uit de toon vallen".

Renee Muskens 
Een aantal van de pluspunten:

• οὖν vertalen met ‘we zien dan ook dat’ is een keuze voor helderheid en begrijpelijkheid.
• ξυναγελάζονται: door de vertaling ‘vormen een kudde’ wordt, anders dan in het door de aantekeningen aangereikte ‘in een groep samenleven’, de oorspronkelijke betekenis recht gedaan.
• μουσικούς waar het gaat om vogels vertalen met ‘zangvogels’ is misschien voor de handliggend, maar niet vanzelfsprekend.
• De subtiele beschrijving οἷον ἀποσημαίνουσα τὸν νοῦν τῶν ᾲσμάτων is wel heel mooi vertaald met "zo ... dat die ons een vermoeden geeft van de aard van zijn liederen".

Een aantal van de minpunten:

• ὁπόσος betekent natuurlijk "hoe groot", maar wordt hier merkwaardig genoeg bijwoordelijk gebruikt; dat lijkt toch niet correct.
• De vertaling van οὐ δεηθέντα τέχνης met "zonder behoefte aan menselijk vakmanschap" maakt onvoldoende duidelijk, dat het hier bij τέχνη gaat om de bouwkunst en niet om de bovenmenselijke kunst van Orpheus.
• Dat het linkerbeen de citer "omhooghoudt" (ἀνέχει), terwijl die op zijn been "ligt" (κειμένην) klinkt paradoxaal. Zo ook, in dezelfde passage, waar de rechtervoet tegelijk ‘tikt’ (ἀναβάλλεται) en ‘stampt’ (ἐπικροτῶν).
• In de apostrophe aan het eind, waar Orpheus direct wordt aangesproken, zou de jury "jij aan wie" verwachten in plaats van "jou die".

Marije Derksen 
Een aantal van de pluspunten:

• De vertaler weet de woordherhaling ἐν θήρᾳ - ὁ θήρ ook in het Nederlands knap te handhaven door de vertaling van "jager" voor θήρ.
• ξυναγελάζονται: door de vertaling "vormen een kudde" wordt, anders dan in het aangereikte "in een groep samenleven" van de aantekeningen, de oorspronkelijke betekenis recht gedaan.
• ἔνθεον – θεολογία: ook hier blijft de woordherhaling in het Nederlands bewaard door ἔνθεον niet te vertalen met "bezield", maar "door een god geïnspireerd".

Een aantal van de minpunten:

• "vleugels van zich afgestrekt" is een vreemde uitdrukking voor "(opzij) uitgestrekt"
• "kijkt naar" in dezelfde zin vormt een storende herhaling.
• "na bomen uit de grond te hebben getrokken" is vrij houterig en erg zakelijk rapporterend.
• Wat moet de lezer zich voorstellen bij "de golven van zijn bewegingen"?
• Het woord "plectrum" is onzijdig, ook in het Nederlands.
• De woorden ἐκκειμένῳ τῷ ἀγκῶνι καὶ καρπῷ ἔσω νεύοντι ontbreken geheel in de vertaling.
• "in zijn greep houdt" is een uitdrukking die over het algemeen overdrachtelijk gebruikt wordt; hier was waarschijnlijk het simpele "vasthoudt" beter op zijn plaats geweest.

Hieronder volgt de winnende vertaling:

"Orpheus, zoon van de Muze, betoverde met zijn muziek zelfs de wezens die niet met de rede begiftigd zijn, beweren alle schrijvers en ook de schilder zegt het: we zien dan ook een leeuw en een zwijn als publiek vlakbij Orpheus en een hert en een haas die niet wegspringen voor de aanval van de leeuw, en alle dieren, bij wie dit roofdier op zijn jacht vrees inboezemt, vormen nu zorgeloos met hem, zelf ook zorgeloos, een kudde. En zou je ook niet eens de vogels bekijken, hoe schitterend, niet alleen de zangvogels, die altijd mooi zingen in de bossen, maar doe me een plezier en kijk ook naar die schreeuwlelijk van een kauw en de krassende kraai zelf en de arend van Zeus. Hoe groot heeft die zijn beide vleugels ver uitgestrekt, zijn blik strak op Orpheus; hij draait zich niet om naar de haas, die toch vlakbij is. Weer anderen zijn met hun bek gesloten volkomen in de ban van de tovenaar, de wolven en lammeren daar, door elkaar, als verstomd.

De schilder toont zelfs nog wat meer bravoure: hij rukte namelijk bomen van hun wortels, brengt ze als publiek naar Orpheus en zet ze in een kring om hem heen. Dus een pijnboom, een cypres, een es, een zwarte populier daar en alle andere bomen, hun takken als handen samengevlochten, heeft hij rond Orpheus gezet; ze vormen een theater voor hem zonder behoefte aan menselijk vakmanschap en bieden aan vogels een zitplaats en aan hem een plek om in de schaduw te spelen. Nu de jongen. Hij zit, hij krijgt net een jong wollig baardje dat op zijn wang tevoorschijn komt, hij draagt een goudglanzende tulband, zijn blik zacht en opgaand in zijn bezigheid en steeds bezield, zijn aandacht gericht op een goddelijk thema. Hij zal ook nu iets aan het zingen zijn en hij heeft zijn wenkbrauw zo opgetrokken dat die ons een vermoeden geeft van de aard van zijn liederen. Zijn kleding verloopt van kleur volgens de wendingen van zijn bewegingen en zijn linkervoet, gestut op de aarde, houdt zijn citer omhoog die over zijn dijbeen ligt; zijn rechtervoet tikt het ritme terwijl hij op de grond stampt met zijn sandaal. Dan zijn handen: de rechter houdt het plectrum stevig vast en heeft de focus op de klanken, met de elleboog naar buiten gebogen en de pols naar binnen gedraaid en de linker slaat met de vingers recht op de snaren.

Och Orpheus, er gaat jou een ongerijmdheid overkomen: nu betover je wel wilde dieren en bomen, maar bij Thrakische vrouwen zul je een verkeerde snaar raken en ze zullen je lichaam uiteenrukken, jou die zelfs beesten een welwillend gehoor schonken wanneer je zong."

(Renee Muskens)

De eerste lesdagen van het nieuwe kalenderjaar waren nog maar net achter de rug of de kandidaten voor de tweede ronde van de Klassieke Olympiaden werden in Amsterdam op het Cygnusgymnasium verwacht. Daar werden zij gastvrij ontvangen en maakten zij de opgaven over de Ovidius heldinnenbrief van Leander aan Hero en Charitons Callirhoe. De organisatie was onder de indruk van de kennis en creativiteit van de deelnemers. De opgaven van deze editie zijn inmiddels ook op onze website gepubliceerd.

Hieronder volgt allereerst de uitslag van de tweede ronde van de Klassieke Olympiaden Latijn.

Finalisten in alfabetische volgorde:

• Nadir Luijten, Barlaeus Gymnasium, Amsterdam
• Luuk van Mierlo, Gemeentelijk Gymnasium, Hilversum
• Christiaan Tjong Tjin Tai, Gymnasium Haganum, Den Haag

De uitslag van de tweede ronde van de Klassieke Olympiaden Grieks volgt hieronder.

Finalisten in alfabetische volgorde:

• Luuk van Mierlo, Gemeentelijk Gymnasium, Hilversum
• Christiaan Tjong Tjin Tai, Gymnasium Haganum, Den Haag
• Amber Vanlerberghe, Johan de Witt-gymnasium, Dordrecht

Wij feliciteren de finalisten van harte en danken alle andere deelnemers en hun docenten voor het enthousiasme waarmee zij aan deze editie van de Klassieke Olympiaden hebben meegedaan. Alle deelnemers zijn van harte welkom op de finalemiddag op zaterdag 8 maart in het Rijksmuseum van Oudheden.

De finalisten wensen wij succes met het voorbereiden op de finale en het lezen van de finalepensa: Latijn Ovidius en Grieks Chariton.

De organisatie van de Klassieke Olympiaden

De Klassieke Olympiaden zijn een initiatief van de Vrienden van het Gymnasium, Vereniging Classici Nederland en het Nederlands Klassiek Verbond en worden financieel bijgestaan door Addisco Onderwijscentrum, Athenaeum Boekhandel, Boom voortgezet onderwijs | Staal & Roeland, Eisma Edumedia, Exam.net, Labrys Reizen, Primavera Pers, Theatergroep Aluin en Uitgeverij P. Speciale dank gaat uit naar het Cygnusgymnasium in Amsterdam en het Rijksmuseum van Oudheden voor het beschikbaar stellen van hun ruimtes.

Beste docenten, beste leerlingen,

Sinds september zijn van 557 leerlingen in Nederland en Vlaanderen die meegedaan hebben aan de eerste ronde van de Klassieke Olympiaden van het schooljaar 2024-2025, de resultaten ingestuurd. Opvallend was dat bij Grieks het aantal kandidaten vrijwel gelijk was aan dat van vorig jaar, maar dat bij Latijn het aantal fors lager lag. Naar de redenen daarvan wil de organisatie nog nader onderzoek doen.
In lijn met het pensum in de tweede ronde kregen de kandidaten bij Latijn een passage uit de Heroides van Ovidius. Bij Grieks werd de deelnemers een passage uit Charitons roman Callirhoe voorgelegd. Graag nodigen we weer de beste 50 tot 60 deelnemers uit voor de tweede ronde die op het Cygnus Gymnasium in Amsterdam zal worden gehouden.

De cesuur voor Latijn is dit jaar vastgesteld op 17 punten en voor Grieks eveneens op 17 punten. Vanwege privacyredenen zijn niet alle namen gepubliceerd (#).

Dit resulteert in de volgende 56 kandidaten Latijn, die op vrijdag 10 januari 2025 in de tweede ronde zullen strijden om een finaleplek:

En de volgende 54 kandidaten voor Grieks, die op maandag 13 januari 2025 de strijd met elkaar aangaan om een finaleplaats:

We feliciteren de kandidaten met het behalen van de tweede ronde van harte en danken alle leerlingen die aan de eerste ronde hebben deelgenomen. Speciale dank gaat uit naar de docenten die bereid zijn geweest de opgaven voor hun leerlingen na te kijken. Alle deelnemers kunnen de opgave met antwoorden nog eens bekijken op onze website: Latijn en Grieks.

De tweede ronde van de Klassieke Olympiaden vindt plaats op vrijdag 10 januari 2025 voor Latijn en maandag 13 januari 2025 voor Grieks in Amsterdam. We verwachten de leerlingen uiterlijk om 13.30 uur op het Cygnus Gymnasium. De wedstrijd start om 13.45 uur en duurt met een pauze tot 16.45 uur. In de week voor de kerstvakantie zullen we alle betreffende docenten mailen over de gang van zaken rondom de tweede ronde. Omdat we in de tweede ronde gebruikmaken van Exam.net, wordt alle kandidaten verzocht een laptop met lader mee te nemen.

We wensen alle leerlingen en hun docenten veel plezier met het lezen van de pensa die op onze site gepubliceerd zijn: voor Grieks dus Charitons Callirhoe en voor Latijn Ovidius’ Heroides

Met vriendelijke groet,

De organisatie van de Klassieke Olympiaden

KRUIP IN DE HUID VAN EEN KLASSIEK AUTEUR. DOORGROND HET LATIJN OF HET GRIEKS. VOEL DE TEKST. PROEF DE WOORDEN. EN ZET DAN OM NAAR EEN MOOI, LITERAIR NEDERLANDS

Classici, niet-classici, studenten Klassieke Talen, mensen met interesse in de Klassieke Talen, … Iedereen kan deelnemen aan de Klassieke Olympiaden Latijn en/of Grieks voor volwassenen. Op onze website – en die van onze verenigingen – vind je twee vertaalopgaven: één voor Latijn en één voor Grieks. Dit jaar kozen we voor een beschrijving uit de Imagines van Philostratus de Jongere en voor een scène uit Valerius Flaccus’ Argonautica. Meer info over de gekozen passages vindt u op onze site onder volwassenen.

U kunt zelf bepalen aan welk van beide vertalingen u wilt meedoen: u mag, maar hoeft niet per se beide vertaalopgaven te maken. Het gebruik van woordenboek, literaire vertalingen en wetenschappelijke commentaren is toegestaan. U zendt uw vertaling via e-mail in tot 1 februari 2025. De beste vertalingen worden aan een beroepsvertaler voorgelegd die vervolgens de winnaar aanwijst. Er is bovendien ruimte voor een (originaliteits)prijs.

Geachte collega’s,

De opgaven voor de eerste rondes van de Klassieke Olympiaden zijn vastgesteld. Voor Grieks staat de roman Callirhoe van Chariton op het programma; voor Latijn is de keuze gevallen op de briefwisseling van Hero en Leander uit Ovidius' Heroïdes. Wanneer u met uw leerlingen wilt deelnemen aan de eerste ronde van de Klassieke Olympiaden, dan kunt u zich aanmelden door te mailen naar klassiekeolympiaden@gmail.com.

De gang van zaken bij de Klassieke Olympiaden is als volgt. Bij de eerste ronde krijgen de deelnemers een ongeziene tekst voorgelegd, waarover vragen van allerlei aard worden gesteld. De docent laat zijn leerlingen de opgaven op een zelfgekozen moment maken en kijkt het werk na met een door de organisatie aangeleverd correctiemodel. Daarna stuurt de docent de scores van de deelnemers naar de organisatie.

Als alle scores binnen zijn, bepaalt de organisatie per taal welke circa vijftig deelnemers doorgaan naar de tweede ronde. Hiervoor bestuderen de deelnemers een pensum van circa 100 regels; de beide pensa voor de ronde 2024-2025 zijn al beschikbaar op de website. De deelnemers kunnen de pensa zelfstandig bestuderen, maar het is ook mogelijk dat u daarbij met de deelnemers overlegt. Het gebeurt regelmatig dat docenten de pensa met een hele klas behandelen als deel van het pensum voor het schoolexamen Grieks of Latijn. De toetsing van de tweede ronde vindt centraal plaats, en wel op het Cygnus gymnasium in Amsterdam. Hierbij krijgen de deelnemers vragen over het pensum voorgelegd; ook maken ze een creatieve opdracht. De data voor het komende schooljaar zijn vrijdag 10 januari voor Latijn, en maandag 13 januari voor Grieks, beide in de middag. Wanneer het voor uw leerlingen echt onmogelijk is op die tijdstippen fysiek aanwezig te zijn (bijvoorbeeld vanwege een toetsweek), dan kunt u contact opnemen met de organisatie om te zien of er andere mogelijkheden zijn.

Het door de deelnemers gemaakte werk wordt door de organisatie nagekeken en beoordeeld. Per taal worden de drie kandidaten met de hoogste scores uitgenodigd om aan de finale deel te nemen. Daartoe bestuderen ze een nieuw pensum van ongeveer 60 regels; ook deze pensa staan al op de website. De finale vindt plaats op zaterdag 8 maart in het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden, tijdens de Week van de Klassieken. De kandidaten worden dan gedurende een half uur ondervraagd door medewerkers van de universiteiten waar GLTC gedoceerd wordt. De winnaars krijgen een wisselbeker en een geldprijs.

Wanneer u een indruk wilt krijgen van de pensa en de opgaven van de afgelopen jaren, dan kunt u deze op de website van de Klassieke Olympiaden vinden.

Zoals u weet, wordt er op het moment hard gewerkt aan de vakvernieuwing klassieke talen. De uitkomst hiervan is nog niet bekend, maar er wordt intensief nagedacht en gediscussieerd over nieuwe vormen van toetsing. De manier waarop leerlingen in de eerste ronde van de Klassieke Olympiaden blijk geven van hun vaardigheden, zou model kunnen staan voor zo’n nieuwe vorm van toetsing, waarbij leerlingen over een ongeziene tekst vragen beantwoorden in plaats van een proefvertaling te maken.

We hopen dat u een of meer van uw leerlingen wilt laten deelnemen aan de Klassieke Olympiaden.

Hieronder volgen tot besluit de belangrijkste data op een rijtje:
vanaf nu aanmelden voor de eerste ronde

• 20 november 2024 deadline inzenden scores ronde 1
• 10 januari 2024 ronde 2 Latijn, 13 januari 2024 ronde 2 Grieks
• 8 maart 2025 finale in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden
   

Met vriendelijke groet,
namens de organisatie, 
Gerard Boter

In de twaalfde Klassieke Olympiade stonden de brieven van Plinius de Jongere centraal. In de eerste ronde die op de eigen school werd afgenomen, kregen de leerlingen brief I.24 voorgelegd. Deze brief is gericht aan Plinius’ vriend Baebius. Een vriend van die Baebius wil een landgoed verkopen en Tranquillus, een andere vriend van Plinius, wil dat landgoed graag kopen. Daarom vraagt Plinius aan Baebius om zich ervoor in te spannen dat het landgeod voor een redelijke prijs gekocht kan worden. Over deze tekst werden 20 vragen gesteld, voor een groot deel meerkeuze, van grammaticale, inhoudelijke en cultuurhistorische aard. Het aantal deelnemers was exact gelijk aan dat van vorig jaar (567) en dit jaar was de gemiddelde score 53%, verheugend hoger dan vorig jaar met 46,7%

Op basis van de ingezonden scores werden van de 567 deelnemers er 58 uitgenodigd voor de tweede ronde. Voor deze ronde lazen de leerlingen een pensum van 5 brieven: een brief over het aantrekkelijke leven op zijn buitenverblijf waar hij zich rustig kan wijden aan studie en literaire activiteit; een brief aan de bekende geschiedschrijver Tacitus met de vraag of hij een geschikte kandidaat weet om docent te worden in Plinius’ geboorteplaats Como, waar de studenten nu gedwongen zijn om in Milaan te gaan studeren; een brief aan zijn vrouw Calpurnia die voor haar gezondheid weg is uit Rome, terwijl hij zelf niet weg kan en haar enorm mist; tenslotte een brief die Plinius als gouverneur in Klein-Azië stuurde aan keizer Trajanus met de vraag hoe hij moet handelen met betrekking tot gestraften die om onduidelijke redenen hun straf niet geheel hebben vervuld; het antwoord van Trajanus vormde het slot van het pensum.

De tweede ronde werd centraal afgenomen in het Cygnusgymnasium in Amsterdam. Helaas moesten, zoals elk jaar, om allerlei redenen een aantal leerlingen afzeggen, zodat uiteindelijk 44 leerlingen daadwerkelijk deelnamen. Dankzij de sponsoring van Examnet.nl werd deze ronde digitaal afgenomen. In het eerste deel kregen de kandidaten vragen te beantwoorden over een delen van de brieven aan Tacitus en Trajanus. Tekstbegrip, inhoud, stijl, grammatica en culturele achtergronden kwamen daarbij aan bod.

In één van de creatieve opdrachten moesten de leerlingen een brief schrijven aan Plinius om hem uit te leggen hoe het Nederlandse onderwijssysteem in elkaar steekt en overeenkomt of afwijkt van het systeem dat Plinius kent, waarbij ook het fenomeen van bijlessen en huiswerkbegeleiding. Bij de andere opdracht die leerlingen konden kiezen, moesten zij zich voorstellen dat Plinius dankzij een tijdmachine een dag met hen zou meebeleven, inclusief school, hobby, social media etc. Ook moesten zij beschrijven hoe Plinius daarop zou reageren.

Uiteindelijk werden op grond van het totaal van deze tweede ronde drie kandidaten uitgenodigd voor de finale. Deze kon weer plaatsvinden in het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden, waar zij werden ondervraagd door twee universitaire docenten. Hun verslag volgt hieronder.

De drie finalisten Latijn van 2024 waren Christiaan Tjong Tjin Tai van Gymnasium Haganum te Den Haag, Linde Sikkenga van het Stedelijk Gymnasium te Breda en Margot Leemhuis van het Praedinius Gymnasium te Groningen. Elk jaar blijkt weer hoe getalenteerd en creatief de leerlingen zijn die deelnemen aan de Klassieke Olympiaden. De juryleden vonden het een voorrecht om met elk van de finalisten een half uur van gedachten te mogen wisselen over Latijnse teksten die ze vooraf hadden kunnen bestuderen. Dit jaar bestond het pensum uit een aantal brieven van Plinius de Jongere (62-113 n.Chr.), waaronder een brief aan zijn vrouw Calpurnia (VI.7), een brief over de renovatie van een oude tempel (IX.39) en een brief over de opvoeding van pubers (IX.12). Het gesprek concentreerde zich vooral op een brievenpaar uit het tiende boek: een brief aan Trajanus waarin Plinius de keizer vraagt hoe hij moet omgaan met twee tirones die servi blijken te zijn, plus de schriftelijke reactie van de keizer op deze vraag (X.29 en 30). We hebben de finalisten gevraagd om het Latijn voor te lezen, om te vertalen en vragen gesteld over de grammatica, de inhoud en de historische context. Tot slot hebben we de finalisten gevraagd om een korte ongeziene brief van Plinius te vertalen (op basis van een wetenschappelijke teksteditie).  

Eerste prijs: Christiaan Tjong Tjin Tai
Christiaan las snel en moeiteloos een brief voor van Plinius, waaruit zonder twijfel begrip voor de inhoud naar voren kwam. Vervolgens kon hij een andere brief vlot en foutloos voorvertalen. Het gesprek richtte zich zo al snel tot meer interpretatieve kwesties, zoals de opvallende afwezigheid van een groet aan het begin. Ook bij een meer taalkundige vraag over de variatie in voorzetselgebruik tussen twee brieven, bleek hij over goede intuïtie te beschikken. Soeverein vertaalde hij tot slot een kort briefje van Plinius dat hij niet eerder had gezien, waarmee hij liet zien zich niet te laten afremmen door wat hij misschien niet weet, maar nieuwsgierig en gedreven een poging doet een tekst te doorgronden. Kortom, we zagen een kandidaat met een grote focus en enorme kennis en feliciteren hem graag met de eerste prijs.

Tweede prijs: Linde Sikkenga
Linde nam voor de tweede keer deel aan de finale van de Klassieke Olympiade Latijn, een uitzonderlijke prestatie die aangeeft hoeveel zij in haar Latijnse mars heeft. Het was een genoegen om met haar over de tekst te spreken, mede omdat zij een heel ontspannen indruk maakte. Haar vertaling was soepel en ook op grammaticale vragen gaf zij moeiteloos antwoord. Op meer taalkundige vragen, over bijvoorbeeld woordvolgorde of het mogelijke verschil tussen de voorzetsels penes en ad, kwam zij met intelligente en creatieve suggesties. Ook van de inhoud en de context van de brieven had zij een goed beeld. Aan de hand van de ongeziene tekst demonstreerde zij haar vermogen om logisch en systematisch te vertalen en betoonde zij zich heel nieuwsgierig naar alle informatie in het kritisch apparaat.

Derde prijs: Margot Leemhuis
Het was de jury direct duidelijk dat Margot een heel goede leerling is die in staat is gedegen over de interpretatie van teksten na te denken. Ook bleek bij het gesprek dat Margot uitstekend op de hoogte is van de conventies van tekstuitgaven en die te kunnen relateren aan de praktijk van handschriftoverlevering. Toen we Margot een briefje van Plinius voorlegden dat ze niet vooraf had kunnen bestuderen, bleek ze ook over goede vertaalvaardigheden te beschikken. Kortom, het was een interessant en plezierig gesprek.

Lidewij van Gils (Universiteit van Amsterdam)
Jörn Soerink (Universiteit Leiden)

Het organisatiecomité feliciteert de kandidaten van harte met het behaalde resultaat en dankt de beide juryleden voor hun zeer gewaardeerde inzet en de wijze waarop zij de finale vorm hebben gegeven.

Dit jaar was de vertaalopgave Grieks een poëtische tekst, gekozen uit de Homerische hymnen. Ook al zijn die dan niet door Homeros geschreven, toch zijn het zowel godsdiensthistorisch als poëtisch unieke teksten. Dat geldt al zeker voor de hymne aan Pan die als opgave werd voorgelegd. Hoewel Pan een oeroude natuurgod is, heeft hij pas laat een prominente plek verworven in de mythologie, in de literatuur en in de beeldende kunst. Pas na de Perzische Oorlogen, toen hij de Atheners aan de overwinning bij Marathon geholpen zou hebben, komt zijn cultus goed op gang. Waarschijnlijk is deze hymne dan ook niet vóór de vijfde eeuw v. Chr. geschreven.

De hymne voor de natuurgod Pan onderscheidt zich ook door de idyllische natuurbeschrijvingen. Om de woorden te citeren van de classicus Thomas W. Allen uit 1904: "Nowhere, perhaps, in Greek literature has the love of the country found clearer expression than in this hymn."

Het poëtisch gehalte van de hymne, de vele neologismen (of in elk geval hapaxen), de idyllische natuurbeschrijvingen, de vloeiende dactyli, het gebruik van stijlmiddelen, zoals alliteratie en assonantie, vormen even zovele uitdagingen voor vertalers.

In het algemeen kan worden gezegd dat de zes ingezonden vertalingen van hoge kwaliteit zijn, en soms zelfs meer dan dat.

Aan de ultieme uitdaging om de etymologie van de naam Pan ook in de Nederlands vertaling te behouden heeft begrijpelijkerwijze geen van de inzenders zich gewaagd, tenzij we misschien de opvallende weergave "omdat hij ieders hart deed smelten" (Tom Ingelbrecht, r. 46) als een poging daartoe mogen interpreteren.

Opvallend is het veelvuldig gebruik in de ingezonden vertalingen van alliteratie, een stijlfiguur die ook in de Griekse tekst voorkomt, maar minder frequent dan in enkele van de vertalingen.

1e prijs: Tom Ingelbrecht (classicus)
Een heel geslaagde, poëtische vertaling in een jambische maatvoering (trimeter + amfibrachys), zonder storende eenvormigheid. De jury kent aan deze vertaling met overtuiging de eerste prijs toe. Van het gehanteerde poëtische taalgebruik citeert de jury graag twee geslaagde voorbeelden: (de nachtegaal, die) "een helder klinkend klaaglied zingt dat klatert in de blaadjes" (r. 17) en verderop waar het gaat over de zang van de nimfen: "de echo van hun zang galmt langs de toppen van de bergen" (r. 20).

Naast alliteratie wordt ook assonantie gebruikt (zoals in het eerder geciteerde "klatert ... blaadjes" en in "blonde lokken" r. 4) en worden mooie, niet-alledaagse woorden gehanteerd zonder in bombast te vervallen: "zoetgevooisd" (λιγύμολποι r. 18) en: hij "laaft zich aan (melodieën)" (ἀγάλλεται r. 23). Iets aan te merken is er misschien ook. Minder geslaagd vindt de jury de vertaling van λέλογχε met "erfde" (hoezo? van wie?). Het enige element uit het Grieks dat in de vertaling lijkt te ontbreken is het bijvoeglijk naamwoord δενδρήεντ(α) in r. 3. In r. 21 ervaart de jury het woordje "dan" een beetje als een stoplap.

2e prijs: Arthur Hartkamp (geen classicus)
Een zeer soepel lopende vertaling in dactylische hexameters, in het juiste taalregister geschreven met gebruik van mooie bijvoeglijke naamwoorden (ruigbehaard r. 5, sneeuwrijk r. 6, uitbottend groen r. 17) zonder extravagant te worden. Met veel genoegen kent de jury aan deze vertaling de tweede prijs toe, hoewel de keuze tussen de eerste en de tweede plaats absoluut niet eenvoudig was.

Het taalgebruik is beeldend en poëtische middelen als alliteratie ("geurend in groten getale" r. 26, "waar hij een heiligdom heeft op de hellingen" r. 31) en assonantie ("schoonheid ... loop ... stroompjes" r. 9) worden gedoseerd toegepast.

Deze vertaler koos ervoor de voorvertaalde passage (r. 32 t/m 43) om te zetten in zijn/haar eigen (dactylische) verzen. Omdat deze passage buiten de opgave valt, kan de jury met deze extra prestatie helaas geen rekening houden.

Hans Akkerboom 
Een ambitieuze en bijzonder geslaagde vertaling, die jammer genoeg net niet in de prijzen valt. Wat betreft het versritme kan de jury geen bepaald volgehouden metrum ontdekken. Wel heeft de vertaler, waarschijnlijk met de bedoeling regelmaat aan te brengen in de tekst, er met grote zorgvuldigheid voor gezorgd elke regel uit 14 lettergrepen te laten bestaan. Een knap staaltje werk. Te prijzen valt, dat deze vertaler ook de voorvertaalde passage (r. 32 t/m 43) heeft meegenomen in de eigen vertaling, maar omdat dit niet bij de voorgelegde opgave hoort, kan dit positieve element in de beoordeling niet worden meegenomen.

Ook in deze vertaling worden de stijlmiddelen van alliteratie en assonantie succesvol gebruikt om de poëtische toon te versterken ("wit schitterende bergen" r. 12, "zwiert ... zwenkt" r. 22; "weide..., welriekend ... weelderig" r. 25-26).

In r. 14 van de opgave lijkt de vertaler een andere tekstlezing te hebben gevolgd dan in de opgave staat of hij/zij vergist zich in de congruentie van οἶον: dat kan toch moeilijk bij het onderwerp van de zin horen, waar de vertaling wel van uitgaat ("hij in zijn eentje").

Renée Müskens 
Deze vertaling is niet strikt metrisch, maar wel ritmisch, waarbij een dactylisch ritme domineert, maar niet consequent volgehouden is.

Zeker te waarderen zijn de pogingen om poëtische elementen over te nemen of in elk geval te compenseren. Zo zijn er mooie neologismen als "dansdolle nimfen" (χορογηθέσι νύμφαις r. 3), veel allitteratie ("maakt beesten buit" r. 13, "zij eren in zang de gelukzalige goden" r. 27).

Wel erg veel / te veel van het goede vindt de jury zinsneden als "...dan daar, dan in hun midden" (r. 22) en "tussen hen door, door en door rood..." (r. 23).

Als on-Nederlands en storend heeft de jury het proleptisch gebruik van het voornaamwoord "zij" ervaren, onder meer in de zin "Niet kan zij zijn muziek overtreffen, de vogel die..." (r. 16-17). Een ongebruikelijke woordvolgorde leidt soms tot onduidelijkheid: is in "en Olympos hoog" (r. 27) het woord "hoog" nu bedoeld als bijvoeglijk bij het voorafgaande "Olympos", of bijwoordelijk bij de eerdere persoonsvorm "zij eren"?

Machteld van Peursem 
Een mooie vertaling die heel sterk begint:

     "Zing me, Muze, van Hermes' geliefde zoon, 
geitenpoot, dubbelhoorn, herrieschopper, die 
     alle boomrijke beemden bewandelt met dansgrage nimfen."

Het is de enige van de ingezonden vertalingen die de drie hapaxen in regel 2 ook telkens in één Nederlands woord weet weer te geven.

Helaas gaat de vertaler verderop toch wel meer dan eens in de fout, bijvoorbeeld als hij/zij Pan door de kloven laat "rijden" (r. 13), en als hij/zij kennelijk niet beseft dat de persoonsvorm ἔκλαγεν en het participium ἀθύρων beide betrekking hebben op het bespelen van de panfluit ("soms schreeuwt hij, 's avonds alleen ... op z'n rietfluit speelt hij" r. 14-15).

Wat woordkeuze betreft vindt de jury het gebruik van "doorspekken" (r. 26) niet zo gelukkig, als het om bloemen in een weide gaat.

Aangezien een bepaald metrum niet gehanteerd lijkt te worden, is de functie van de vele afkortingen (in 't lover, 't donk're nat, het held're gezang, onsterf'lijken) niet duidelijk.

Rik Disberg 
Een goede, niet onverdienstelijke vertaling, die plezierig is om te lezen. Toch bevat deze vertaling een aantal onjuistheden en enkele storende elementen.

Zo schrijft de vertaling de sneeuw op de heuvels aan het werk van Pan toe en wordt ὃς πάντα λόφον νιφόεντα λέλοχε vertaald met "die elke heuvel met sneeuw bedekt". Ook lijkt de vertaling "liefste spruit" (r. 1) wat te veel voor het formele φίλον γόνον. Verder zullen de "heldere gezangen" (r. 24) toch niet van Pan zelf zijn, maar van de "bergnimfen die helder zingen" r. 19 (zie ook de "zij" in r 27 e.vv.).

Daarnaast valt hier en daar een wat minder gelukkige woordkeus op: liever niet "jammert" (r. 21) voor de klank van Echo, beter niet "schuifelt" (ἕρπει r. 22) voor de dansende Pan. En wat "bestuurt" (διέπει r. 23) hij met zijn voeten? De huid van een lynx kun je moeilijk een "doek" (λαῖφος r. 23) noemen.

Soms maakt de woordvolgorde een gekunstelde indruk, bijvoorbeeld als het object achter de persoonsvorm geplaatst wordt: "doet klinken een zoetklinkend lied" (r. 18). En al te nadrukkelijke herhalingen kunnen ook storend zijn ("dan... dan..." r. 14-15, "en ook ... en ook" r. 49).

Hieronder volgt de volledige winnende vertaling:

VOOR PAN

Vertel mij, Muze, over Hermes' zoon op bokkenpoten,
de god met dubbele horens die luid ronddoolt in de velden
te samen met de nimfen in een vreugdevolle reidans:
zij dartelen over ruige toppen langs de steilste rotsen
en roepen er om Pan, de herdersgod met blonde lokken,                5
een ruige god die alle sneeuwbeladen hoogland erfde,
de toppen van de bergen en de rotsachtige pieken.
Hij doolt soms heen en weer door ruige, dichtbegroeide struiken,
en wordt soms aangetrokken door de liefelijkste stroompjes,
een andere keer baant hij zijn weg langs steile, ruwe rotsen                10
en klimt hij naar de hoogste top, met uitzicht op de kudden.
En vaak doorkruist hij witbesneeuwde hooggelegen bergen,
ja, vaak rent hij langs hellingen en jaagt op wilde dieren,
hij heeft een scherpe blik! En enkel in de avondschemer,
als hij terugkeert van de jacht, speelt hij soms op zijn rietfluit                15
een hemels zoete melodie - geen nachtegaal doet beter,
wanneer die in de lente in het bladgroen en de bloesems
een helder klinkend klaaglied zingt dat klatert in de blaadjes.
Pan wordt dan vergezeld door scharen zoetgevooisde nimfen
met dartele voeten, zingend bij een bron met donker water:                20
de echo van hun zang galmt langs de toppen van de bergen.
De god danst daar dan heen en weer of glipt tussen hun reien
en leidt de dans met snelle voet, terwijl een rosse lynxvacht
zijn rug bedekt. Hij laaft zich aan de mooie melodieën
in het zachte grasland van een weide waar tussen de halmen                25
de krokussen en hyacinten wild en geurig bloeien.
Hun lofzang voor de zalige goden en de grote Olympos
weerklinkt er luid en bovenal voor Hermes, die geluk brengt,
hoe hij als snelle bode dient voor alle andere goden,
of hoe hij naar Arkadië kwam, het land van vee en bronnen,                30
en waar hij ook zijn tempel heeft als god van de Kyllene.

[…]

Daar ging de god bij Zeus en bij de andere goden zitten
en toonde hun zijn zoon tot grote vreugde van hen allen,                45
onsterfelijken, in het bijzonder Bakchos Dionysos.
Ze noemden hem dus Pan, omdat hij ieders hart deed smelten.
Ook u, heer, wil ik groeten, en u met mijn lofzang vleien:
met u dus in gedachten start ik nu een nieuwe hymne.

(Tom Ingelbrecht)