In de achtste Klassieke Olympiade Grieks stond Herodotus centraal. In de eerste ronde die op de eigen school plaatsvond, kregen de leerlingen 24 vragen over een (ongelezen) tekst uit zijn Historiën. In de gekozen passage, waarvan het oorspronkelijke Ionische dialect was aangepast tot het Attisch, wordt verteld hoe de Spartanen in 510 v.Chr. erin slagen de Peisistratiden uit Athene te verdrijven. De vragen, voor een groot deel meerkeuze, waren van grammaticale, inhoudelijke en cultuurhistorische aard.
Op grond van de door de docenten ingestuurde scores werden 68 leerlingen uitgenodigd voor de tweede ronde. Voor deze ronde lazen de leerlingen 99 regels uit het eerste boek, waarin Herodotos beschrijft hoe Peisistratos de stad meerdere malen voor zich weet te winnen en ook weer te verliezen. Het eerste deel van de tweede ronde bestond uit het beantwoorden van vragen bij de gelezen tekst. Niet alleen grammatica, stijl en de inhoud van de tekst kwam voorbij; ook hebben leerlingen de kenmerken van het begrip ‘fake news’ vergeleken met Peisistratos’ list om Athene te bezetten: hij verkleedde de mooie en lange dame Fye als de godin Pallas Athena en leek daarmee gezegend met de steun van de beschermgodin van de stad. Ook etymologie maakte deel van de toets: wist u dat de woorden ‘pedagoog’, ‘genetica’ en ‘astronomie’ alle een Griekse oorsprong hebben?
Ieder jaar is het een feest om te zien hoe leerlingen verder kijken dan de tekst en zelfs op de hoogte zijn van de nieuwste ontwikkelingen in het onderzoek naar de oudheid. Zo is een bonuspunt toegekend aan de leerling die de recent gepubliceerde theorie van Janric van Rookhuizen over het Parthenon aanhaalde.
Voor het creatieve gedeelte van het examen heeft een deel van de leerlingen een script voor een nieuwe Netflixserie geschreven. In de voorgeschreven scène lieten zij Peisistratos’ vrouw aan haar moeder vertellen dat haar echtgenoot weigerde ‘κατὰ νόμον’ de liefde met haar te bedrijven. Moeder vertelt het vervolgens aan haar eigen echtgenoot, waarop een nieuwe revolutie wordt geboren. Veel leerlingen hadden goed nagedacht over de karakterisering van de personages uit het verhaal.
Een pareltje was de tekst waarin een dronken Megakles met dubbele tong riep dat hij Peisistratos aan het spit zou rijgen.
Bij de andere keuzemogelijkheid kropen leerlingen in de huid van beeldredacteur van een schoolmethode Grieks. Zij hadden nu zelf eens de touwtjes in handen en konden precies bepalen welke afbeeldingen en bijbehorende opdrachten er bij de gelezen tekst moesten worden opgenomen. Uit de originele en zeer concrete opdrachten trekken de commissieleden de conclusie dat het met het onderwijs in de klassieke talen de komende jaren wel goed komt, met deze leerlingen op de docentenstoel!
Uiteindelijk werden op grond van het totaal van de tweede ronde drie kandidaten uitgenodigd voor de finale. Omdat deze feestelijke finale eind maart helaas niet kon doorgaan, hebben de juryleden zich bereid verklaard tot een online-gesprek.
Hieronder volgt hun verslag.
Op zaterdag 6 juni 2020 heeft de jury, bestaande uit Casper de Jonge en Hugo Koning (Universiteit Leiden) drie finalisten online ondervraagd: Bram van Altenborg (Marnix Gymnasium), Eline van der Horst (Willem Lodewijk Gymnasium) en Ella Slot (Cygnus Gymnasium). De kandidaten werden aan de tand gevoeld over Herodotus, Historiën 6.86. Een mooi verhaal, om tenminste drie redenen. Ten eerste is het een verhaal waarin bijna de gehele Griekse wereld een rol speelt (Sparta, Athene, Aegina, Milete, Delphi). Ten tweede is de passage narratologisch interessant, omdat binnen het verhaal weer een ander verhaal wordt verteld. Ten derde is de passage retorisch interessant: de Spartaanse koning Leutychides vertelt rond 488 v. Chr. een verhaal aan de Atheners, in de hoop dat hij ze daarmee zal overreden tien gijzelaars uit Aegina terug te geven. De Atheners luisteren naar zijn verhaal, maar doen vervolgens toch niet wat hij van ze vraagt. De retorica van Leutychides heeft dus niet gewerkt. Behalve over de Griekse tekst moesten de drie kandidaten dus vragen beantwoorden over de topografische, narratologische en retorische aspecten van het verhaal van Herodotus.
Welk verhaal vertelt koning Leutychides aan de Atheners? Het gaat over de Spartaan Glaucus (ca. 550 v. Chr.), die bekend stond om zijn rechtvaardigheid (ten onrechte, zoals zal blijken). Hij krijgt bezoek van een man uit Milete, die hem de helft van zijn geld in bruikleen geeft, omdat de situatie in Ionië altijd zo onrustig is, waardoor zijn geld daar niet veilig is. Dit is een fascinerende opmerking van de Milesiër: op het moment dat hij deze beschouwing over Ionië presenteert (midden 6e eeuw v. Chr.) worden de Grieken in Ionië onderworpen door Kroisos en de Lydiërs; later komen ze onder Perzische heerschappij. Maar de lezer van Herodotus kan natuurlijk ook denken aan de gebeurtenissen van het begin van de 5e eeuw: de Ionische opstand en de val van Milete. Sommige kandidaten kwamen bij het interpreteren van deze ‘dubbele laag’ in het verhaal uit zichzelf met de term ‘dramatische ironie’: het publiek van Herodotus weet meer dan de personages in zijn verhaal.
Wanneer de kinderen van de Milesiër een tijdje later naar Sparta komen om het geld van Glaucus terug te vragen, doet de Spartaan alsof hij de afspraken vergeten is — ook al zijn er indertijd symbola, herkenningstekens, gebruikt. Hij gaat naar het orakel van Delphi en vraagt of hij het geld zal houden door meineed te plegen. Het orakel antwoordt in dactylische hexameters, die de kandidaten natuurlijk welluidend moesten voordragen. Het orakel stelt dat Glaucus er voorlopig wel mee weg zal komen, maar dat zijn nageslacht uiteindelijk volledig zal worden uitgeroeid door het naamloze kind van Horkos. Sterker nog: ook al besluit Glaucus het geldt vervolgens toch maar terug te geven aan de kinderen van de man uit Milete, blijkt 50 jaar later zijn gehele familie te zijn uitgestorven. Het orakel had dus gelijk: het kind van Horkos heeft zijn werk gedaan.
Het orakel van Delphi citeert een vers uit Hesiodus’ Werken en Dagen. De kandidaten werden uitgenodigd om de passage uit Hesiodus ter plekke te lezen en deze in verband te brengen met de gelezen tekst van Herodotus. Zij wisten goed onder woorden te brengen hoe de intertekstualiteit met Hesiodus autoriteit geeft aan het orakel, en aan het verhaal dat Leutychides aan de Atheners vertelt.
Overigens zonder succes: Leutychides’ exemplum werkt niet, want de Atheners geven de gijzelaars uit Aegina niet terug. Waarom werkt de retorica van de Spartaanse koning niet? De kandidaten wisten hierop goede antwoorden te geven: Leutychides is een onbetrouwbaar karakter, wiens verhaal je niet zomaar aanneemt (êthos); en bovendien lijkt het onderpand uit Leutychides’ verhaal (het geld van de Milesiër) van een andere categorie dan het onderpand in de situatie van de raamvertelling (de gijzelaars uit Aegina die door de Spartaanse koningen in Athene waren ondergebracht).
De jury heeft een plezierige middag beleefd met drie kandidaten van uitzonderlijk niveau, die allen op een ander terrein uitblonken. Bram van Altenborg viel op door zijn ontspannen houding, zijn goede gevoel voor de tekst, de vaardigheid bij het determineren en het gemak waarmee hij de tekst van Hesiodus kon plaatsen. Ella Slot had de tekst buitengewoon grondig voorbereid en legde een grote kennis van de historische achtergrond aan de dag; de passage zelf — inclusief de tekstoverlevering via de handschriften — had zij uitstekend in de vingers. Eline van der Horst liet zien de gelaagdheid van de tekst prima te begrijpen en bleek goed in staat complexe vraagstukken op een frisse manier voor te stellen; ook viel zij positief op door haar liefde voor de dactylische hexameter.
Het is mooi dat de Klassieke Olympiaden ondanks de crisis ook in 2020 doorgang konden vinden. De juryleden hadden de kandidaten graag persoonlijk gefeliciteerd en hopen dat in andere tijden goed te maken.
Einduitslag:
- Ella Slot (Cygnus Gymnasium, Amsterdam)
- Bram van Altenborg (Marnix Gymnasium, Rotterdam)
- Eline van der Horst (Willem Lodewijk Gymnasium, Groningen)
Leiden, 7 juni 2020
Casper de Jonge en Hugo Koning
Zoals gebruikelijk ontvangen de kandidaten een beker, een geldbedrag en een boekenpakket van de Athenaeum Boekhandel in Amsterdam. De wisselbeker zal het komend jaar in Amsterdam staan. Het organisatiecomité zal uitzwermen om een en ander aan de leerlingen uit te reiken.
Het organisatiecomité feliciteert de kandidaten van harte met het behaald resultaat en dankt de beide juryleden voor hun zeer gewaardeerde inzet en hun flexibiliteit om de finale alsnog en online vorm te geven.