Algemeen
De jury constateert dat de ter vertaling voorgelegde tekst heel bijzondere eisen stelt aan de vertaler. Niet alleen staat hij/zij voor de uitdaging de soms complexe zinnen van Andokides in begrijpelijk Nederlands weer te geven, maar ook de betoogtrant en argumentatie moet scherp en helder voor het voetlicht gebracht worden. Daarbij komt nog de uitdaging van de adequate weergave van de gebruikte juridische en politieke termen. De finalisten hebben in al die opzichten een goede prestatie geleverd.
De commissie ontving 13 inzendingen van classici, één van een niet-classicus. Van de werkstukken van de classici staken er vier duidelijk boven de andere uit. Deze vier werden samen met de vertaling van de niet-classicus anoniem aan de jury voorgelegd. Daarnaast was er nog een unieke vertaling die we bij de jury nomineerden voor een "originaliteitsprijs".
Categorie niet-classici
De vertaling van Ad van Dun is zeer nauwgezet en is gesteld in een enigszins plechtige toonzetting. Door het gebruik van participia en door het wat gedateerde woordgebruik ("opdat" 5, "betaamd" 6, "verstoutten zij zich" 19, "welnu" 28, "immers" 30) maakt de vertaling een archaïserende indruk. Het begin getuigt van een zekere vrijheid ten opzichte van het Griekse origineel ("het gaat om mij, om mij persoonlijk"), hetgeen de vertaling zeer ten goede komt. Maar verderop blijkt de vertaler toch erg vast te zitten aan de structuur van het Grieks. Soms maakt dat een wat krampachtige indruk, zoals bij de weergave van de genitivus absolutus tussen streepjes (28), de geforceerde woordvolgorde in 10 ("van ons onze grootvader") en 22 en de relatieve aansluiting in 34. Ook wil de jury nog wijzen op twee kleine foutjes: αὐτοὺς betekent in 3 niet "zelf" en βασιλεύς (zonder lidwoord) is altijd "de (Perzische) koning". Alles bij elkaar verdient deze vertaling zeker de prijs in de categorie niet-classici.
Categorie classici
De keuze tussen de vier voorgelegde vertalingen in de categorie "classici" was niet gemakkelijk. Alle vier zijn ze in goed en begrijpelijk en ook in eigentijds Nederlands gesteld en doen ze recht aan de tekst van Andokides. Toch streden uiteindelijk twee vertalingen om de krans.
De vertaling van Kees Meiling
is in de ogen van de jury een correcte vertaling, die wat "gymnasiaal" aandoet door het gebruik van woorden en uitdrukkingen als "opdat", "aan hem baarde", "volbracht", "zulk een daad gesteld", "edelmoedigheid", "eertijds". Daardoor maakt de vertaling een wat wollige en archaïserende indruk. De weergave "de burgerrechten terug te geven aan hen die deze ontnomen waren" vindt de jury, zeker in vergelijking met de andere vertalingen, nogal omslachtig. Daarentegen is het woord "rancuneus" juist een trefzekere vondst voor μνησικακῆσαι.
De vertaling van Guido Kuijper
is een heel toegankelijke tekst met een aantal originele vertaalvondsten. "Begrijp me goed", "spookstad", "rehabiliteren" zijn daarvan goede voorbeelden. Enige moeite heeft de jury met de terugkerende wisselingen tussen "jullie" en "u". Als minder geslaagd wordt ook de vijfde alinea van de vertaling ervaren ("Later" t/m "vaderland"), waar het werkwoord "beseffen" in een waarschijnlijk hypercorrecte vorm wederkerend gebruikt wordt. Wat betreft de in de tekst cruciale werkwoorden μνησικακῆσαι en ὁμονοεῖν vindt de jury het jammer dat het eerste werkwoord twee maal verschillend vertaald is. Hoe goed gevonden de weergave "nadragen" ook is, daardoor gaat het effect van de herhaling verloren.
De vertaling van David Dierick
is in de ogen van de jury een correcte vertaling, maar niet steeds even scherp en trefzeker. "Repatriëren" voor καταδέξεσθαι vindt de jury wel goed getroffen, maar de vertalingen van ἵνα εἰδῆτε ("opdat jullie zouden beseffen"), εἶχεν ("een stel was"), ἀπαντῆσαι τοῖς βαρβάροις ("de strijd naar de vijanden brengen"), τί οὖν ὑμῖν ὑπόλοιπόν ἐστι τῆς ἐκείνων ἀρετῆς; ("Wat blijft er dan van hun kwaliteiten voor jullie over om nog te bewijzen?") pakken minder goed uit.
De vertaling van Christiaan Caspers
blinkt vooral uit door de helderheid van het betoog en de manier waarop de opbouw van de argumentatie wordt gemarkeerd. Al in de eerste alinea valt op hoe helder en scherp de dubbele antithese (privé-belang versus publiek belang, en wetten versus "sykofanten") wordt uitgedrukt. Om die transparantie te bereiken schuwt de vertaler niet de grammaticale structuur van het Grieks los te laten. Een enkele keer worden zelfs markeringen toegevoegd ("last but not least", "met dat ene"), waarbij volgens de jury soms wel de grenzen tussen vertaling en interpretatie worden opgezocht. Zo is de jury niet overtuigd van de noodzaak van de toevoeging "stelden orde op zaken". Ook de manier waarop met τοὺς μὲν ... τῶν δὲ ... τοὺς δὲ is omgegaan vindt de jury niet helemaal correct: ook onder de ter dood veroordeelden en verbannenen zaten immmers "voormalige tegenstrevers". Als heel origineel karakteriseert de jury de vertaling van ὕστερον ("En nu, een kleine eeuw na dato?") en ook de kernachtige weergave "gaf de rechtelozen hun rechten terug", een mooie parallel voor Andokides" ἀτίμους ἐπιτίμους. Minder trefzeker vindt de jury de vertaling "met alle risico"s van dien", omdat daarin niet zonder meer duidelijk is dat het hier gaat om de gevaren van de strijd tegen de Perzen, maar ook de mogelijkheid wordt opengelaten dat de maatregel op zich genomen risico"s met zich meebracht.
De twee vertalingen die om de krans strijden zijn die van Guido Kuijper en van Christiaan Caspers. Vanwege de heldere en moderne betoogtrant en de originele en soms gedurfde vondsten heeft de jury uiteindelijk besloten de eerste prijs met overtuiging toe te kennen aan Christiaan Caspers.
Aanmoedigingsprijs
Aan de vertaling van Adriaan Demuynck heeft de jury een aanmoedigingsprijs willen toekennen. Deze vertaling valt op door de leesbaarheid: het is een vlot lopend, helder betoog met kernachtige formuleringen. Een mooi voorbeeld hiervan is de afsluiting van de eerste alinea: "Ik wil hier even kort op ingaan."
In de eerste alinea wordt de weergave van ὑμῖν αὐτοῖς gemist – niet onbelangrijk omdat Andokides daarmee een beroep doet op het eigenbelang van de Atheners.
Een foutje tegen het Grieks constateert de jury in de vierde alinea, waar ὑμῖν vertaald is met "ons"; in het Nederlands zou de jury in plaats van "zworen" liever "zwoeren" lezen.
Wat verder gemist wordt in deze vertaling is de herhaling van de cruciale begrippen μνησικακῆσαι en ὁμονοεῖν. In plaats van het benadrukken daarvan door ook in het Nederlands een herhaling te gebruiken, heeft de vertaler ervoor gekozen ze telkens verschillend te vertalen, waarbij hij graag een opvallend gebruik maakt van zegswijzen. De uitdrukking "oude koeien uit de sloot halen" wordt, vanwege het spreektaal-karakter ervan, enigszins ervaren als een stijlbreuk. De vertaling "aan hetzelfde zeel te trekken" bood de jury gelegenheid tot het bijleren van een uitdrukking!
De commissie feliciteert de genoemde vertalers en dankt alle inzenders voor hun werk en inzet. Ze hoopt ook volgend jaar weer vele, mooie en creatieve vertalingen tegemoet te kunnen zien.
Hieronder laten we u met veel plezier meegenieten van de twee winnende vertalingen en de vertaling die de aanmoedigingsprijs ontving.
Winnaar classici: Christiaan Caspers:
"Het is dan wel mijn leven dat op het spel staat, mijne heren, maar waar het op aan komt is dat uw stem straks de doorslag geeft in een kwestie van publiek belang: kan men zich verlaten op de wetten waar u voor staat, of moet men capituleren voor opportunisten en profiteurs, wil men zich niet op stel en sprong door hen de stad uit laten jagen?Het is niet mis wat u gedaan hebt, heren, voor de eensgzindheid – ik wil dat u daarvan doordrongen bent: u hebt naar behoren en in het belang van Athene gehandeld. Daar wil ik kort iets over zeggen. In tijden van grote rampspoed, toen de stad in de greep was van de Peisitratiden en het volk de wijk had genomen, zegevierden uw voorvaderen bij Pallene in de strijd tegen de tyrannie onder leiding van mijn overgrootvader Leogoras en van diens schoonvader Charias, wiens dochter de moeder van mijn grootvader was. Uw voorouders keerden terug naar hun geboortegrond en stelden orde op zaken middels terdoodveroordelingen, verbanningen en door hun voormalige tegenstrevers als rechtelozen in de stad te laten blijven. Toen later de Perzische koning optrok tegen Griekenland besloten ze in het volle besef van de grootte van de dreigende catastrofe en van de Perzische overmacht de bannelingen terug te laten keren, de rechtelozen hun rechten terug te geven en zich met alle risico's van dien als één gemeenschap voor het behoud van Athene in te zetten. Zij bekrachtigden dit besluit met de meest bindende onderlinge overeenkomsten en wierpen zich bij Marathon op als de voorhoede van de Griekse vrijheidsstrijd tegen de Pers, in de overtuiging dat zij met hun moed de mankracht van de vijand het hoofd konden bieden. Zij vochten en wonnen. Zij vrijwaarden Griekenland van overheersing en stelden hun geboortegrond veilig, een prestatie van formaat. En last but not least: na gedane zaken zagen zij ervan af om gebeurtenissen uit het verleden op te rakelen. Denkt u zich in, de stad was met de grond gelijk gemaakt, de heiligdommen gebrandschat, de muren, de huizen, één en al ruïnes... helemaal niets had men om op te bouwen. Maar met dat ene, met enkel hun eendrachtige optreden namen uw voorouders het leiderschap over de Grieken op zich en maakten Athene tot de schitterende, grote stad die zij u nalieten.
En nu, een kleine eeuw na dato? De rampspoed die zich aan u voordeed was niet minder groot dan de hunne, en uw opstelling deed niet voor de hunne onder: u liet zien dat u vermocht wat zij vermochten. U besloot om de bannelingen terug te laten keren en gaf de rechtelozen hun rechten terug. Wat u dan nog doen kunt om hun vermogen te evenaren? Ervan afzien, heren, om het verleden op te rakelen! Bedenk daarbij dat Athene's huidige grootheid en voorspoed destijds op zo veel minder werd gebouwd. En bedenk wat de stad ook vandaag de dag vermag – mits wij, haar burgers, bereid zijn om met terughoudendheid en in eendracht met elkaar om te gaan."
Winnaar niet-classici: Ad van Dun
"Welnu, mannen, het zit zo : deze rechtszaak gaat om mij, om mij persoonlijk, maar Uw stem velt een oordeel in het algemeen belang: moeten wij vertrouwen stellen in Uw wetten òf moeten wij de informanten omkopen of zelf de stad uit vluchten en zo snel mogelijk vertrekken. Opdat U ziet, mannen, dat het er niet slecht bijstaat met wat U tot stand hebt gebracht ten aanzien van eensgezindheid, maar dat U de politiek hebt gevoerd, die U heeft betaamd en voor Uzelf van belang is geweest, wil ik daarover ook in het kort een enkel woordje zeggen. Het waren toch Uw voorvaderen, die toen er grote rampspoed over onze stad was gekomen, toen de tirannen over onze stad heersten , terwijl de democraat in ballingschap zat, ja, het waren Uw voorvaderen, die strijdend bij Pallene de overwinning hebben behaald over de tirannen. Bevel oerden Leogóras, mijn overgrootvader, en Charías. Diens dochter was de vrouw van Leogóras. En haar zoon was van ons onze grootvader. Ja, het waren Uw voorvaderen, die teruggekeerd in hun vaderstad sommigen ter dood hebben gebracht, anderen veroordeeld tot ballingschap en weer anderen, ook al hadden zij hen in de stad laten wonen, uit hun burgerrechten hebben gezet. Maar later, toen een koning optrok tegen Griekenland, hebben zij, nadat zij de omvang van de hem ter beschikking staande rijkdom en de uitrusting van de koning hadden leren kennen, het besluit genomen de ballingen weer op te nemen en de rechtelozen weer in hun burgerrechten te herstellen en een gemeenschappelijke zaak te maken van de redding uit de gevaren. Nadat zij deze maatregelen ten uitvoer hadden gebracht en elkaar plechtige eden van trouw hadden gezworen, verstoutten zij zich om zichzelf vóórop vóór alle andere Grieken op te stellen om de barbaren naar Marathon tegemoet te treden, omdat zij tot de mening waren gekomen, dat hun eigen kwaliteit voldoende was om opgesteld te kunnen worden tegenover de overmacht van die anderen; gestreden hebben zij en waren de overwinnaars, en hebben Griekenland bevrijd en hun vaderstad gered. En na zo'n prestatie te hebben geleverd, hebben zij het onbehoorlijk gevonden om ook maar iets van het vroeger gebeurde op te rakelen. Jazeker, zij hebben door dat beleid, toen zij de stad hadden overgenomen, in puin, - heiligdommen tot de grond afgebrand, stadsmuren en huizen volledig ingestort - ja, toen hebben zij , terwijl zij geen enkele hulpmiddelen hadden, door het vormen van eendracht met elkaar de heerschappij over de Grieken gevestigd en de stad aan U overgedragen zoals zij nu is en even machtig. Welnu, U hebt nu later ook zelf, - de rampen zijn niet minder dan die voor hen toen - u bent degelijke mannen uit degelijke voorouders - U hebt blijk gegeven van het hier aanwezige adeldom: U hebt het immers naar waarde geschat de ballingen weer op te nemen en de rechtelozen in hun burgerrechten te herstellen. Wat rest er dan nog voor U om op gelijke voet te komen met het adeldom van hen toen? Stop van alles op te rakelen! Want Gij, mannen, hebt gezien, dat onze stad in de tijd hiervoor vanuit een start met veel minder middelen machtig en welvarend geworden is; wat ook nu voor haar is weggelegd, als wij, haar burgers, de wil zouden opbrengen wijs en eensgezind met elkaar om te gaan."
Aanmoedigingsprijs: Adriaan Demuynck
"Zo zit de vork in de steel, heren. Deze rechtszaak is dan wel tegen mij aangespannen, maar uw vonnis zal voor heel het volk allesbepalend zijn: kan het op uw wetten vertrouwen? Of moet het die afpersers omkopen of voor hen zo snel mogelijk uit Athene vluchten? Weet goed, heren, dat uw maatregelen voor meer eensgezindheid niet slecht waren. Nee, jullie hebben gedaan wat passend en nuttig was; ik wil hier even kort op ingaan.In een tijd van groot onheil voor onze stad, waarin de tirannen over haar heerste en het volk voor hen vluchtte, hebben jullie voorvaderen de tirannen verslagen in de slag bij Pallene! Mijn overgrootvader Leogoras had daar de leiding samen met Charias, die zijn dochter aan hem uitgehuwelijkt had – zij schonk het leven aan mijn grootvader. Zodra zij naar hun vaderland waren teruggekeerd, rekenden ze af met hun vijanden: sommigen werden gedood, anderen verbannen, enkelen mochten blijven, maar zonder burgerrechten.
Later, toen de koning tegen Griekenland optrok en onze voorvaderen ontdekten welke gigantische katastrofe de koning tegen hen voorbereidde, beslisten ze dat de bannelingen moesten terugkeren en de anderen hun burgerrechten moesten terugkrijgen, om tezamen de stad van dit gevaar te redden. Zo pakten ze het aan en ze zworen elkaar dure eden op alles wat heilig is. Onze voorvaderen namen het besluit zich als verdedigers van Griekenland in de voorste gelederen op te stellen om de hanschoen op te nemen tegen de barbaren te Marathon. Ze wisten dat hun eigen wilskracht voldoende was om weerstand te bieden aan de grote massa, en overwonnen hen in de strijd: de Grieken werden bevrijd en het vaderland gered.
Na zo’n klinkende overwinning besloot men geen oude koeien meer uit de sloot te halen. Precies om die reden konden onze voorvaderen hun verwoeste stad met haar platgebrande tempels en stadsmuren en ingestorte huizen onder handen nemen, zonder het minste spaargeld! Juist door eensgezind samen te werken, nam Athene het voortouw in Griekse wereld! Zo schitterend en machtig hebben ze de stad aan ons overgedragen.
Ook jullie hebben later niet minder grote tegenslagen gekend, maar jullie hebben bewezen dat edele kinderen de goedheid van hun edele ouders bewaren. Jullie hebben besloten bannelingen terug in de armen te nemen en rechteloze burgers in hun burgerrechten te herstellen. Aan welk deel van hun rechtschapenheid mankeert het jullie nog? Koester geen wrok, heren, want jullie weten dat onze stad voorheen uit veel kleinere fundamenten groots en welvarend is geworden. De huidige bloeiperiode van de stad kunnen wij aanhouden, als wij, haar burgers, bereid zijn ons verstand erbij te houden en aan hetzelfde zeel te trekken."