Algemeen
De jury constateert dat de ter vertaling voorgelegde tekst bijzonder uitdagend is. Niet alleen is het een heel poëtische tekst, ook de historische context is van groot belang voor een goed begrip. Des te opvallender is de prestatie van een groot deel van de inzendingen.
De commissie ontving vijf inzendingen van classici, één van een niet-classicus. Van de werkstukken van de classici staken er twee duidelijk boven de andere uit. Deze twee werden samen met de vertaling van de niet-classicus anoniem aan de jury voorgelegd.
Voor de Griekse Olympiade 2020 lijkt het onderscheid in de categorieën classici-niet classici niet relevant. Als de drie vertalingen zonder onderscheid ter beoordeling zouden voorliggen, zou de jury van de drie de voorkeur hebben gegeven aan de vertaling van de niet-classicus, die de classici naar de kroon steekt.
Categorie niet-classici
Natuurlijk zijn er ook op deze vertaling kritiekpuntjes. Soms wordt een element uit het origineel gemist in de vertaling. Zo is κέντρον … λαβών nergens in de vertaling terug te vinden. Een andere keer stuiten we in de vertaling op een element dat in het origineel juist weer niet voorkomt, maar (wellicht door rijmdwang) in de vertaling is ingevoegd. Zo wordt het neutrale ἔχοντας in r. 14 vertaald met “afgemat” om te kunnen rijmen op ‘stad’.
Verder lijkt de weergave van ὅρους door “aanplakborden” in r. 6 een vreemde keuze. Bij de jury althans roept dit Nederlandse woord niet direct de associaties op die met ὅρους verbonden zijn (gaat het soms om een soort reclameborden?).
Maar over het geheel genomen is deze vertaling van Arthur Hartkamp volgens de jury
- bijzonder hoog gegrepen. Het originele aantal van 6 jamben per regel is consequent gehandhaafd. Wel botst het metrum zo hier en daar met de Nederlandse woordaccenten (zoals “inhoúden” r. 18 en “aanschúúrde” r. 21). Bovendien heeft de vertaler ook nog gekozen voor rijmende regels, waarin hij bijzonder goed geslaagd is. De jury is van mening dat dit op de leesbaarheid van de tekst een heel positief effect heeft. Eén enkele regel zonder rijmende pendant (r. 5) doet geen afbreuk aan deze prestatie.
- zeer compact. De vertaler kan zelfs toe met minder regels dan het origineel (met behoud van de meeste beeldende elementen van het Grieks), wat voor vertalingen van klassieke teksten zeer uitzonderlijk is.
"Ik deed beloften in de volksvergadering:
was er één onvervuld bij de beëindiging
van mijn mandaat? Ik roep als mijn getuige aan,
als ik voor Rechter Tijd terecht zou moeten staan,
de Zwarte Aarde, grote moeder van de goden;
ik heb haar aanplakborden, overal verspreid,
verwijderd en haar zo uit slavernij bevrijd.
Vele Atheners, ooit met recht of zonder recht
als slaaf verkocht, of, door hun armoede geknecht,
naar ‘t buitenland zó ver en zó lang uitgeweken
dat zij ‘t verleerden om hun eigen taal te spreken,
bracht ik weer terug naar hun door god gestichte stad.
En hen die hier de slavernij had afgemat,
vernederd door de grillen van hun eigenaren,
heb ik van 't juk bevrijd. Door kracht aan recht te paren
heb ik tot stand gebracht wat ik had toegezegd.
Ik maakte wetten die precies hetzelfde recht
voor iedereen, van elke rang en stand, inhouden.
Een ander had het volk niet in bedwang gehouden:
een onverstandige, hebzuchtige bestuurder,
of één die nu eens tegen de ene groep aanschuurde
dan weer de andere partij had opgevrijd;
tot ware slachtingen zou dat hebben geleid.
Dus heb ik mij in alle richtingen geweerd
zoals een wolf zich tussen honden wendt en keert."
Categorie classici
De keuze tussen de twee voorgelegde vertalingen in de categorie ‘classici’ was zeer moeilijk. De kwaliteit van de vertalingen ontloopt elkaar maar weinig en wordt door de jury in beide gevallen als ‘hoog’ beoordeeld.
Beide vertalers zetten ook hoog in door niet in proza, maar in jamben te vertalen, conform het origineel. In plaats van de 6-voetige jamben van Solon kiest vertaler Guido Kuijper voor 7-voetige jamben, die aan het Nederlands meer ruimte laten, maar wel afbreuk doen aan de compactheid van de formuleringen. Zo is “die had het volk niet in de hand gehad” (vertaling van Emgert Zondervan) heel wat bondiger dan “zo’n man was niet in staat geweest het volk in toom te houden” (Guido Kuijper). Daar staat tegenover dat ook in de 7-voetige versie compacte en pakkende formuleringen aanwijsbaar zijn, zoals “De tijd zal straks mijn rechter zijn.”
Beide vertalers doen recht aan de argumentatie van Solon en zij weten deze na 2,5 millennia nog steeds helder over het voetlicht te brengen.
Beide vertalers zijn er naar het oordeel van de jury in geslaagd de beelden in Solons tekst (zoals de personificatie van de Aarde en de κέντρον in r. 20) ook in het Nederlands geloofwaardig weer te geven. Het krachtige beeld van de wolf tussen de honden uit de laatste regels vindt de jury in de vertaling van Guido Kuijper door “heb ik van mij afgebeten” raker weergegeven dan in de interpretatie van Emgert Zondervan “trok ik mij terug”.
Kortom: we hebben hier te maken met een ‘fotofinish’, maar uiteindelijk valt toch de beslissing en kiest de jury voor de vertaling van Guido Kuijper die iets eigentijdser is van taalgebruik. De voorkeur voor deze vertaling wordt mede ingegeven door een klein aantal iets minder gelukkige formuleringen in de vertaling van Emgert Zondervan (“meest groot” voor de superlativus μεγίστη, “uitzwerming” als lelijk neologisme, “sloeber” dat niet goed past in het taalregister) en door de sterke dramatische en overtuigende opening van de vertaling van Guido Kuijper (“Ik vraag u”).
"Ik vraag u: welke zaak waarvoor ik ’t volk vergaderd had,
heb ik, alvoor ik aftrad, niet trefzeker ook voltooid?
De tijd zal straks mijn rechter zijn, maar voor mij kan getuigen
de zwarte aarde, groot en edel zonder weerga; zíj,
de moeder van Olympisch godenkroost, want eens heb ik
de schuldenlast die alom op haar drukte weggenomen;
in vroeger tijd was zij geknecht maar nu is zij weer vrij.
En velen, al dan niet met recht als slaaf verkocht, heb ik
naar ’t vaderland weer teruggebracht, het goddelijk Athene.
Er waren mensen die door schuld tot vlucht gedwongen waren,
en die het Attisch dialect stilaan waren ontwend,
doordat zij wijd en zijd op drift als ballingen verkeerden;
maar ook die hier in deze stad een schandelijk bestaan
als slaven hadden, trillend voor de luimen van hun meesters -
door mij zijn zij nu vrij. En dit heb ik gedaan met kracht
gepaard aan recht door mijn autoriteit, en zo heb ik
de zaken aangepakt precies zoals ik had beloofd.
Het recht heb ik op iedereen rechtvaardig afgestemd
en ik heb wetten vastgelegd, voor adel én voor ’t volk.
En had een ander man dan ik de handschoen opgenomen,
gedreven én door hebzucht én door onbezonnenheid,
zo'n man was niet in staat geweest het volk in toom te houden.
Want als ik eerst bereid was tot wat één partij behaagde,
en dan weer neigde naar het standpunt van hun aartsrivalen,
ja, dan zou deze stad van vele mannen zijn beroofd.
En dus heb ik naar alle kanten van mij afgebeten,
gelijk een wolf die zich een hondenmeute van het lijf houdt."
Vanwege de fotofinish zowel bij Grieks als bij Latijn heeft de commissie besloten Emgert Zondervan een eervolle vermelding toe te kennen.
"Waar ik het volk voor had bijeengebracht, daarvan
heb ik toch niets herroepen voor het einddoel was
bereikt? Dat kan in het gerechtshof van de Tijd
de godenmoeder der Olympiërs, meest groot
en goed, de zwarte Aarde, ook bevestigen,
wier her en der geplaatste schuldstenen ik ooit
verwijderd heb; voorheen was ze geknecht, nu vrij.
Veel mensen die, legaal of illegaal, verkocht
waren, of onder dwang van armoede gevlucht,
en die het Attisch niet meer spraken door
hun wereldwijde uitzwerming, heb ik terug
naar hier gehaald, hun godgestichte vaderland
Athene; anderen, die hier ter plekke een
onwaardig slavenleven leidden, bevend voor
de grillen van hun meesters, heb ik vrijgemaakt.
Dat heb ik krachtens mijn mandaat gedaan, waarin
ik macht verbond met recht, en ik heb uitgevoerd
wat ik beloofd had: wetten schreef ik net zo voor
de heer als voor de sloeber; onpartijdig recht
bracht ik tot stand. Stel dat een ander, net als ik,
de zweep gepakt had, een kortzichtig man, belust
op winst - die had het volk niet in de hand gehad;
wanneer ik immers toen had willen doen wat aan
de ene groep beviel, en dan weer wat de rest
verzon, was deze stad nu heel wat mannen kwijt.
Zodoende trok ik mij rondom beschermd terug,
zoals een wolf omringd door vele honden doet."
De commissie dankt alle inzenders voor hun inspanningen en hoopt dat u volgend jaar de uitdaging in nog groteren getale zult aangaan.